Stańczyk Jan, pseud. Jan (1886–1953), działacz socjalistyczny i związkowy, poseł na sejm, minister pracy i opieki społecznej.
Ur. 23 XII w Woli Przemykowskiej (pow. brzeski), był synem Szymona, właściciela małego gospodarstwa rolnego, oraz Marii z Golonków.
S. ukończył cztery klasy szkoły ludowej. W r. 1900 wyemigrował do Niemiec i podjął pracę w fabryce włókienniczej w Lipsku. Po uzyskaniu kwalifikacji ślusarza znalazł zatrudnienie w fabryce metalowej. Należał do miejscowego polskiego tow. katolickiego, zaś po rozłamie w nim był czynny przy tworzeniu organizacji robotniczej o nastawieniu socjalistycznym. Zagrożony karą więzienia za przestępstwo polityczne schronił się w Galicji. Potem powrócił do Niemiec i pracował jako ślusarz w kopalniach Śląska i Westfalii. W l. 1904–7 należał do PPS zaboru pruskiego, od r. 1908 działał w niemieckich klasowych związkach zawodowych i Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. W r. 1914, bezpośrednio po wybuchu pierwszej wojny światowej, wrócił do Galicji z zamiarem wstąpienia do Legionów. Austriackie władze wojskowe skierowały go do zakładów zbrojeniowych «Škoda» w Pilznie w charakterze robotnika zmilitaryzowanego. Tam związał się z socjaldemokracją czeską. Gdy w r. 1918 doszło do pierwszego strajku robotników «Škody», S. znalazł się w grupie działaczy, których oddano pod sąd wojenny. Wskutek interwencji posłów socjaldemokratycznych do austriackiej Rady Państwa zwolniono ich, odraczając proces do końca wojny. Robotnicy fabryki wybrali wówczas S-a sekretarzem swej organizacji związkowej.
W chwili rozpadu Austro-Węgier, w październiku 1918, zaangażował się S. w akcję protestacyjną, organizowaną przez czeską Radę Socjalistyczną. Wg danych biograficznych, które podał potem wydawcom informatora o sejmie polskim (Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27), wszedł w skład Zgromadzenia Narodowego Czechosłowacji. Wkrótce jednak powrócił do Galicji i podjął działalność w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD); ułatwił mu to Jędrzej Moraczewski, którego poznał w czasie strajku w zakładach «Škody». Dn. 10 XI 1918 wystąpił S. na wielkim wiecu w Krakowie, zorganizowanym dla poparcia lubelskiego Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. W podobnym duchu przemawiał na forum warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych (RDR). W poł. grudnia 1918 razem z Bolesławem Drobnerem usiłował wziąć udział w warszawskim zjeździe zjednoczeniowym PPS-Lewicy i SDKPiL, jednak obaj, mimo interwencji Marii Koszutskiej, nie zostali dopuszczeni do obrad. W końcu grudnia t.r. kierownictwo PPS skierowało go do Zagłębia Dąbrowskiego. Uczestniczył tam w kampanii przedwyborczej do Sejmu Ustawodawczego, choć głównym polem jego działalności był nadal ruch zawodowy. W styczniu 1919 został z poręki Moraczewskiego sekretarzem okręgowym Związku Robotników Przemysłu Górniczego (ZRPG) w Zagłębiu Dąbrowskim. W lutym dokooptowany został do Egzekutywy Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS w Zagłębiu, ponadto jako przedstawiciel partii wchodził w skład Komitetu Wykonawczego RDR Zagłębia Dąbrowskiego. Przeciwny rewolucyjnym koncepcjom Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) i lewicy PPS, okazywał jednak, kierując się głównie względami taktycznymi, pojednawczość wobec tej ostatniej i w ruchu socjalistycznym zajmował pozycję centrową. Opowiadał się za współistnieniem rad robotniczych i sejmu. Na konferencji odbytej 23–25 III t.r. w Warszawie wybrano go na członka Komisji Centralnej Związków Zawodowych (KCZZ) pepeesowskich. Reprezentował organizację zagłębiowską na XVI Kongresie PPS w Krakowie (27–28 IV), poprzedzającym zjednoczenie z PPSD. Wszedł do komisji kongresowej, która weryfikowała mandaty zawieszonych działaczy lewicy. W dyskusji bronił polityki Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS z przełomu l. 1918 i 1919, tj. z czasu istnienia rządu Moraczewskiego. Negował tezę lewicy o możliwości bliskiej rewolucji, a jednocześnie zwalczał propozycję likwidacji RDR. Uczestniczył potem we wszystkich kolejnych kongresach partyjnych i każdorazowo był wybierany do RN PPS. Głosił konieczność stworzenia jednolitych związków zawodowych, opartych na strukturze branżowej, ale stojących na zasadach klasowych, co w praktyce oznaczało uznanie ideologicznej hegemonii PPS. Przewodniczył konferencji delegatów klasowych związków górniczych Zagłębia Dąbrowskiego, Zagłębia Chrzanowskiego i Śląska Cieszyńskiego, która 4 V 1919 uchwaliła zjednoczenie tych organizacji i utworzenie jednolitego ZPRG. Kierował obradami KCZZ, poprzedzającymi ogólnopolską konferencję zjednoczeniową związkowych organizacji socjalistycznych i komunistycznych. Z chwilą utworzenia Związku Stowarzyszeń Zawodowych (ZSZ) w Polsce (12–13 VII t.r.), został członkiem jego egzekutywy – jednolitej KCZZ. Od tego czasu uczestniczył we wszystkich kongresach ZSZ i nieprzerwanie do września 1939 zasiadał w KCZZ. Od końca r. 1919 zdecydowanie występował przeciwko wojnie z Rosją Sowiecką. Na zorganizowanej przez PPS konferencji na rzecz pokoju (Warszawa, 8 II 1920) domagał się proklamowania strajku powszechnego. Podczas XVII Kongresu PPS (Warszawa, 21–25 V 1920) przeciwstawiał wyprawie kijowskiej Józefa Piłsudskiego walkę Polaków górnośląskich o przyłączenie Górnego Śląska do Polski i sprzeciwił się koncepcji przystąpienia PPS do koalicyjnego Rządu Obrony Narodowej, uważając, że tylko utworzenie rządu lewicowego umożliwi zawarcie pokoju. Nie poparł jednak najbardziej radykalnego skrzydła partii, które dążyło wówczas do przejęcia władzy w drodze rewolucji. Pozycję S-a w ruchu zawodowym umocniły dwie akcje strajkowe przeprowadzone w l. 1919–20 przez ZRPG w Zagłębiach Dąbrowskim i Chrzanowskim pod jego bezpośrednim kierownictwem. Wynikiem ich było zawarcie w październiku 1920 pierwszej umowy zbiorowej w górnictwie b. Król. Pol., faktyczne uznanie związku przez przemysłowców oraz zapewnienie mu dominującej pozycji w ruchu zawodowym Zagłębia Dąbrowskiego. S. angażował się też w organizowanie pomocy PPS dla Górnego Śląska przed plebiscytem (20 III 1921) i w czasie III powstania śląskiego (maj t.r.); występował na wiecach robotniczych m.in. w Zagłębiu i Warszawie. Na XVIII Kongresie PPS (23–27 VII) w Łodzi zajął stanowisko centrowe w sprawach programowych. Nie odżegnywał się od doraźnych, taktycznych sojuszy z KPRP, takich jak wspólne wybory do Kasy Chorych Zagłębia Dąbrowskiego i był przeciwnikiem skrajnego reformizmu tj. tezy, że do przekształceń socjalistycznych w Polsce należy dążyć wyłącznie na drodze reform parlamentarnych. W r. 1922 uczestniczył w kongresie Międzynarodowej Federacji Związków Zawodowych (tzw. Międzynarodówki Amsterdamskiej) w Rzymie.
W listopadzie 1922 został S. obrany posłem na Sejm RP w okręgu będzińskim z listy nr 2 (PPS); w sejmie wchodził do klubu Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów (ZPPS) i był członkiem Komisji Przemysłowo-Handlowej. Jesienią 1923, podczas strajku maszynistów kolejowych, protestował przeciw militaryzacji kolei. W trakcie wypadków krakowskich (6 XI t.r.), tuż po rozbrojeniu policji i oddziału wojska przez robotników, wygłosił do zwycięskiego tłumu mowę ze zdobycznego samochodu pancernego, ale potem, wraz z innymi przywódcami PPS, brał udział w mediacji między władzami państwowymi a strajkującymi robotnikami. Oskarżony o podżeganie do gwałtów, został przez sejm wydany 30 XI organom sądowym, jednak nie był aresztowany. W procesie przed sądem przysięgłych w Krakowie (2 VI – 1 VIII 1924) bronił go Herman Lieberman, uzyskując uniewinnienie. Zaraz potem wyjechał S. do Pragi na kongres Międzynarodowej Organizacji Górników (5 VIII t.r.); odtąd przez wiele lat był bardzo czynny na jej forum, m.in. zasiadał w jej Egzekutywie. S. popierał reformę walutową przeprowadzoną przez gabinet Władysława Grabskiego, ale poparcie to wycofał, gdy ujawniły się społeczne konsekwencje przesilenia ekonomicznego. W dn. 22–27 VIII 1925 uczestniczył w kongresie Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej w Marsylii; pracował w komisji ds. warunków bytowych klasy robotniczej.
Jednym z celów polityki S-a w tym czasie była niwelacja odrębności dzielnicowych w ruchu robotniczym. Przyczynił się wybitnie do powstania jednolitej klasowej organizacji górników – Centralnego Związku Górników (CZG) w Polsce – obejmującej wszystkie zagłębia węglowe, naftowe oraz kopalnie soli i saliny (12–14 XII 1925). Przeszedł wówczas do krakowskiej centrali CZG na stanowisko sekretarza generalnego, które piastował aż do września 1939, zasiadając przy tym niezmiennie w Zarządzie Głównym i Wydz. Wykonawczym CZG. Po objęciu nowych funkcji wyprowadził się z Dąbrowy Górniczej i zamieszkał w Krakowie. Był jednak nadal czynny na swym dotychczasowym terenie: zwalczał tendencje separatystyczne w kierownictwie organizacji pepeesowskich na Górnym Śląsku, zaś przy wsparciu zwolenników orientacji konsekwentnie klasowej doprowadził do zerwania współpracy górnośląskich związków klasowych ze związkami solidarystycznymi w ramach tzw. zespołów pracy. Dążąc do zmiany układu sił w ruchu robotniczym na Górnym Śląsku, inspirował i kierował wspólnymi akcjami strajkowymi robotników Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i Chrzanowskiego. Na XX Kongresie PPS (31 XII 1925 – 3 I r.n.) w Warszawie należał do grupy sprzeciwiającej się udziałowi partii w rządzie koalicyjnym Aleksandra Skrzyńskiego, ale podporządkował się stanowisku większości.
S. odniósł się przychylnie do przewrotu majowego 1926 r. W artykule wstępnym na łamach „Robotnika” (1926 nr 147) uzasadniał postulat objęcia przez Piłsudskiego prezydentury. W poł. czerwca t.r. wyjechał z kraju, by z ramienia Egzekutywy Międzynarodówki Górniczej wziąć udział w Kongresie Emigracyjnym w Londynie. Gdy pod koniec t.r. posunięcia Piłsudskiego rozczarowały go, wysunął się w RN PPS, wraz z Zygmuntem Zarembą, na czoło zwolenników konsekwentnej opozycji wobec rządów sanacji; poglądy w tej kwestii przedstawił m.in. w artykule My a Piłsudski („Głos Zagłębia” 1927 nr 45). W dn. 1–6 VIII 1927 uczestniczył w kolejnym kongresie Międzynarodówki Amsterdamskiej w Paryżu. W marcu r.n. kandydował do sejmu równocześnie z listy państwowej PPS (nr 2) i w okręgu nr 21 (będzińskim). Wybrany z listy okręgowej, zrzekł się tam mandatu, gdyż został powołany z listy państwowej zamiast Zygmunta Żuławskiego, który z miejsca na tejże liście zrezygnował. W sejmie należał do Klubu ZPPS, był członkiem Komisji Ochrony Pracy i Komisji Przemysłowo-Handlowej. T.r. wszedł w skład OKR PPS w Zagłębiu, a w r. 1929 został wybrany do jego Egzekutywy. Zarówno w działalności partyjnej, jak i związkowej reprezentował linię zdecydowanej walki z sanacją; należał do tych działaczy, którzy tracili wiarę w skuteczność metod parlamentarnych i chcieli organizować masowe protesty robotnicze. Dn. 27 X 1929 przemawiał obok Wojciecha Korfantego na wielkim wiecu Centrolewu w Katowicach. Na przełomie l. 1929 i 1930 należał do tajnej komisji strajkowej Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) PPS, która miała kierować ewentualnym strajkiem politycznym w kraju. Przed wyborami sejmowymi w r. 1930 doszło w OKR PPS Zagłębia do ostrych kontrowersji na tle obsady kandydatur poselskich; S. wysunięty pod naciskiem CKW PPS, a wbrew stanowisku aktywu zagłębiowskiego, na drugie miejsce listy PPS w okręgu będzińskim, nie uzyskał mandatu. Od tego czasu związał się bardziej z PPS na Górnym Śląsku. W r.n. należał już do zdecydowanych przeciwników formuły Centrolewu, który określał jako plamę na tradycji PPS; wzywał do «buntu i rewolucji», opowiadał się za współpracą socjalistów z mniejszościami narodowymi. Pod koniec r. 1933 PPS wystawiła kandydaturę S-a w wyborach samorządowych w Krakowie (lista nr 4 – Socjalistyczna Lista Robotnicza), a gdy zdobył mandat radnego (10 XII t.r.) – zgłosiła go na prezydenta Krakowa (22 I 1934), co było jednak tylko demonstracjąpolityczną, gdyż nie istniały szanse na obiór socjalisty. W Radzie Miejskiej, aż do końca jej kadencji (1938), przewodniczył S. Klubowi Radnych PPS.
W okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego l. trzydziestych opowiadał się S. za eskalacją walki strajkowej. Wyjście z kryzysu widział m.in. w skróceniu czasu pracy i obniżce cen oraz stopniowym wprowadzaniu reform społecznych, a zwłaszcza upaństwowieniu przemysłu ciężkiego. Mocno wzrosła jego pozycja w centralnym kierownictwie ZSZ i PPS. Przyczyniła się do tego ożywiona działalność publicystyczna, którą prowadził na łamach prasy obu tych organizacji, a szczególnie: „Robotnika”, „Górnika” (był jego redaktorem), „Naprzodu”, „Wiadomości Zagłębia”, „Głosu Zagłębia” i „Gazety Robotniczej”. W l. 1933–9 pełnił nieprzerwanie funkcję wiceprzewodniczącego Klasowych Związków Zawodowych (KZZ). Na początku tego okresu został ponadto jednym z kierowników Wydz. Emigracyjnego KCZZ. W l. 1934–9 był, z krótkimi przerwami, członkiem Górnośląskiego OKR. W przededniu XXIII Kongresu PPS (2–4 II 1934) odżegnywał się od jednolitego frontu z Komunistyczną Partią Polski (KPP), godząc się jedynie na «pakt o nieagresji» i doraźną, nieformalną współpracę w akcjach masowych z zachowaniem kierownictwa PPS. Jako członek Okręgowej Komisji Związków Zawodowych w Katowicach (od r. 1935) opowiadał się za współdziałaniem ze związkowymi organizacjami solidarystycznymi na Górnym Śląsku. Był współtwórcą powstałej 25 III t.r. w Katowicach Komisji Międzyzwiązkowej Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, Związku Związków Zawodowych i KZZ, która kierowała w l.n. akcjami ekonomicznymi klasy robotniczej Górnego Śląska, a także miała wpływ na aktywność ruchu zawodowego w Zagłębiu Dąbrowskim i Chrzanowskim. T.r. rząd polski mianował S-a swym przedstawicielem na konferencję Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) w Genewie, zaś w r. 1936, na kongresie Międzynarodówki Amsterdamskiej w Londynie (8–11 VII), obrano go zastępcą członka jej Rady Generalnej. W obliczu burzliwych wydarzeń t.r. (fala strajków robotniczych w całej Polsce), zgłosił S. na posiedzeniu Rady Miejskiej Krakowa wniosek o legalizację KPP; argumentował, że łatwiej będzie ją zwalczać jako partię legalną, oskarżał ją jednak o nieszczery stosunek do demokracji i niepodległości Polski, zaś jej wezwania do strajków uznał za działalność prowokacyjną. Uczestniczył w obronie autonomii śląskiej i występował przeciwko irredencie niemieckiej. Wobec rosnącego zagrożenia ze strony Niemiec (o czym pisał kilkakrotnie w „Robotniku”) poparł koncepcję kompromisu opozycji z umiarkowanymi odłamami sanacji. Na XXIV Kongresie PPS (31 I – 2 II 1937) w Radomiu wszedł do CKW, a w listopadzie t.r. uczestniczył w delegacji PPS przyjętej przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Nadal natomiast ostro krytykował politykę zagraniczną Józefa Becka, opowiadając się za antyniemieckim sojuszem państw demokratycznych z udziałem ZSRR. Potępił rząd polski za stanowisko wobec Czechosłowacji w okresie kryzysu sudeckiego i konferencji w Monachium (Niemcy hitlerowskie a Europa współczesna, dookoła problemu Czechosłowacji, „Robotnik” 1938 nr 248). Po zwycięstwie PPS w kolejnych wyborach samorządowych w Krakowie (18 XII 1938), został wysunięty na wiceprezydenta miasta (22 II r.n.) u boku Zygmunta Żuławskiego; ich kandydatur nie udało się jednak przeforsować.
Po napaści niemieckiej na Polskę S. opuścił Kraków i 11 IX 1939 uzyskał zgodę Michała Grażyńskiego, nowo mianowanego ministra propagandy urzędującego we Lwowie, na wyjazd z kraju. Znalazł się na liście polityków, których gen. Władysław Sikorski, wyjeżdżając z Bukaresztu, polecił swym zaufanym ściągnąć do Paryża. Sikorski, powołany przez prezydenta RP Władysława Raczkiewicza na urząd premiera, powierzył S-owi 2 X t.r. tekę ministra opieki społecznej (od września 1940 – pracy i opieki społecznej). Dn. 13 XI 1939 wszedł S. w skład Komitetu Ministrów ds. Kraju (od r.n. Komitet ds. Kraju), w którym pozostał do stycznia 1941. Na przełomie l. 1939 i 1940 uczestniczył w pracach nad utworzeniem Rady Narodowej RP. Wszedł do powołanego przez Liebermana, jako seniora socjalistów polskich w Paryżu, Komitetu Wykonawczego PPS za Granicą (potem Komitet Zagraniczny PPS), plasując się na jego lewicy. Został też wybrany na przewodniczącego Reprezentacji Zagranicznej Polskich Związków Zawodowych. Dn. 2 I 1940 na posiedzeniu Rady Ministrów przedstawił projekt postawienia byłego naczelnego wodza Edwarda Rydza-Śmigłego przed sądem wojskowym, a członków poprzedniego rządu (premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego, Becka, ministra spraw wojskowych Tadeusza Kasprzyckiego) oraz byłego szefa Sztabu Głównego Wacława Stachiewicza przed Trybunał Stanu – wszystkich jako sprawców klęski wrześniowej. Projektu tego nie zrealizowano, poprzestając po długich dyskusjach na powołaniu komisji dochodzeniowej. S. jeszcze wielokrotnie potem upominał się, także w wystąpieniach publicznych, o całkowite wyeliminowanie ludzi dawnej sanacji z wojska, wywiadu i służb dyplomatycznych. Wbrew Sikorskiemu opowiadał się za taką formą oddziaływania rządu na kraj, która by wykluczała samodzielność czynników wojskowych; zmienił zdanie pod wpływem krajowego kierownictwa PPS-Wolność, Równość, Niepodległość (WRN), uznawał bowiem jego autorytet, przekonany o konieczności zachowania ciągłości działania i jedności ruchu socjalistycznego. W obliczu klęski Francji wyjechał pospiesznie do Londynu (17 VI 1940), zanim zapadła oficjalna decyzja o ewakuacji rządu; naraził się tym na niezadowolenie Sikorskiego i dotkliwe afronty, szczególnie ze strony Stanisława Kota. Pod koniec czerwca t.r. premier zgłosił zamiar zlikwidowania kilku resortów, w tym Min. Pracy i Opieki Społecznej. Odpowiednią decyzję Rada Ministrów podjęła 11 VII, a następnego dnia, w proteście, S. złożył dymisję. Ponieważ jednak równocześnie Lieberman zagroził wycofaniem poparcia PPS dla rządu, Sikorski zrezygnował ze swego planu, zaś Rada Ministrów dokonała reasumpcji swej poprzedniej decyzji (16 VII). W listopadzie t.r. wystąpił S. w imieniu rządu na uroczystej akademii Międzystowarzyszeniowej Rady Żydostwa Polskiego i Komitetu Organizacyjnego Reprezentacji Żydostwa Polskiego z oświadczeniem gwarantującym pełne prawa dla Żydów w wyzwolonej Polsce oraz potępiającym hitleryzm za jego doktrynę nienawiści rasowej. Struktury kierowanego przez siebie ministerstwa stale rozbudowywał, tworzył jego delegatury w największych skupiskach wychodźstwa polskiego na świecie, przyczynił się do zorganizowania opieki nad Polakami w ZSRR. Troszczył się też o dostarczanie pomocy żywnościowej do kraju oraz o wsparcie finansowe podziemia politycznego (szczególnie PPS-WRN). Współpracował z polskimi pismami socjalistycznymi na emigracji, m.in. z „Robotnikiem Polskim w Wielkiej Brytanii”; jego przemówienia nadawało w ramach programów dla Polski radio amerykańskie. Choć był początkowo przeciwny układowi Sikorski–Majski (30 VII 1941), ostatecznie go poparł, wbrew zdaniu większości KZ PPS; wg Józefa Retingera miało to nastąpić pod wpływem laburzysty H. Daltona, brytyjskiego ministra gospodarki wojennej. Dn. 19 IX t.r. Rada Ministrów wyznaczyła go do dwóch polsko-czechosłowackich komisji przygotowujących przyszłą federację obu państw (ds. gospodarczo-finansowych i ds. polityki społecznej), a 26 IX – do Komitetu Ekonomicznego Ministrów. Jako delegat rządu polskiego w Radzie Administracyjnej MOP opatrzył wstępem wydawnictwo jubileuszowe poświęcone współpracy Polski z tą instytucją („Workers’ Protective Legislation in Poland. 20 years’ Cooperation with the International Labour Organisation”, London 1941, wyd. 3, New York po r. 1941), a w październiku t.r. na konferencji MOP w Filadelfii pełnił funkcję wiceprzewodniczącego. Dn. 7 I 1942 wraz z delegatami Czechosłowacji, Jugosławii i Grecji utworzył w Nowym Jorku komitet koordynujący proces odbudowy tych krajów po wojnie (Central and East European Planning Board) i został jego wiceprzewodniczącym. Na gruncie brytyjskim stykał się z wybitnymi socjalistami (np. z C. Attlee’m i H. Morrisonem) i związkowcami. W „Labour Party” ( 1942 nr z 11 VIII) zamieścił wraz z Janem Kwapińskim, Adamem Ciołkoszem i Szmulem Zygielbojmem obszerny artykuł o niemieckim terrorze w Polsce. Nawiązał też kontakt z lewicową grupą w kraju – Polskimi Socjalistami, orientującymi się na ZSRR, składając im w grudniu t.r. «pewne oferty» (relacja Edwarda Osóbki-Morawskiego). W lutym 1943 wyjechał w misji rządowej do krajów Azji i Afryki (Indie, Iran, Irak, Egipt), towarzyszył też Sikorskiemu w czasie jego podróży po Bliskim Wschodzie (czerwiec) i wrócił tuż po jego śmierci, przed 9 VII t.r.
Stanowisko ministra pracy i opieki społecznej zachował S. w gabinecie Stanisława Mikołajczyka (14 VII 1943 – 24 XI r.n.). Wspierał starania premiera o nawiązanie stosunków z ZSRR. W r. 1944 wyjechał do Kanady, Meksyku i USA. Na kolejnej konferencji MOP w Filadelfii wygłosił przemówienia poświęcone głównie prześladowaniu ludności żydowskiej przez Niemców (25 IV t.r. – Address by…, Philadelphia, Pa [–New York] 1944, 12 V – Anti-Semitism – A Crime against Humanity, w: „Against Nazi Crimes. A Resolution Presented by the Polish Delegation”, Philadelphia, Pa [–New York] 1944). Sprawę tę poruszył również w Bostonie 8 VI w wystąpieniu na zjeździe związku pracowników przemysłu konfekcji damskiej – organizacji kontrolowanej przez Bund (One trade Unionist to Another. Address by…, Boston, NY [– New York] 1944). W trakcie pobytu w USA ogłosił publicznie propozycję przeprowadzenia plebiscytu na terenach wschodnich RP, spornych z ZSRR. Po dymisji Mikołajczyka grupa działaczy PPS skupiona wokół S-a i Jana Szczyrka nie udzieliła poparcia rządowi Tomasza Arciszewskiego i nie przyjęła w nim żadnych tek. Na początku r. 1945 kontaktował się ze S-em Stefan Wilanowski, eksponent Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. S. był już wówczas zwolennikiem pogodzenia się z tzw. «linią Curzona», jako granicą wschodnią powojennej Polski; władze ZSRR traktowały go jednak nieufnie. Organizatorzy przygotowywanej w tym czasie pierwszej światowej konferencji związkowej w Londynie, w której uczestniczyć miała centrala związkowa ZSRR, odmówili uznania go za pełnoprawnego delegata; na obradach (6–17 II t.r.) był więc obecny jedynie jako obserwator z ramienia Reprezentacji Zagranicznej Polskich Związków Zawodowych. W marcu t.r. lewicowi socjaliści, w tym S., dokonali rozłamu w KZ PPS z powodu negatywnego stanowiska prawicy wobec postanowień konferencji jałtańskiej; utworzyli wówczas Grupę Zjednoczeniową Członków PPS w Wielkiej Brytanii. Dn. 12 V został S. przyjęty przez premiera brytyjskiego W. Churchilla. Niedługo potem, za poparciem rządów brytyjskiego i amerykańskiego, zaproszono go obok Mikołajczyka i innych na konferencję moskiewską (16–21 VI) w sprawie utworzenia Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej (RTJN). Już na wstępie rozmów Bolesław Bierut oświadczył w imieniu obozu komunistycznego, że S. winien znaleźć się w planowanym gabinecie. Ku zaskoczeniu delegacji londyńskiej zajął S. bardzo ugodowe stanowisko, wypowiedział się przeciw przyznaniu Mikołajczykowi premierostwa, wnioskował natomiast o włączenie do RTJN Karola Popiela w charakterze przedstawiciela chadeckiej Partii Pracy, oraz oskarżył dyplomatów rządu Arciszewskiego o prowadzenie «obłąkańczej polityki», apelując o niezwłoczne zastąpienie ich ludźmi rządu krajowego. Podczas pobytu w Moskwie uczestniczył także w rozmowach przedstawicieli kierownictwa nowej PPS i PPS-WRN. Z Zygmuntem Żuławskim z tej ostatniej uzgodnił, że nie wstąpią do PPS przed zawarciem międzypartyjnego porozumienia zjednoczeniowego.
Natychmiast po powrocie do kraju (27 VI 1945), S. wbrew umowie z Żuławskim, zgłosił indywidualny akces do PPS, co jej władze wykorzystały propagandowo. Następnego dnia otrzymał oficjalną nominację na ministra pracy i opieki społecznej w RTJN i został włączony do Krajowej Rady Narodowej (mandat objął 21 VII). Uczestniczył w obradach XXVI Kongresu PPS (20 VI – 1 VII), który powołał go do RN; dn. 1 XI został też dokooptowany do CKW PPS. Wszedł w skład polskiej delegacji rządowej na konferencję poczdamską (17 VII – 2 VIII); w jej trakcie został przyjęty przez nowego laburzystowskiego premiera brytyjskiego C. Attlee’go i ministra spraw zagranicznych E. Bevina. Potem pojechał do Francji w celu pozyskania tamtejszej emigracji dla współpracy z rządem w Warszawie. W wywiadzie udzielonym przy tej okazji dziennikowi „Le Soir” przekonywał, że AK ujawniając się «przystała do rządu». Ogłosił w tym czasie apel o powrót Polaków z Europy zachodniej do Polski. Aprobował jedność działania PPS i Polskiej Partii Robotniczej (PPR); uważany był jednak za zwolennika silnej i samodzielnej PPS. Uczestniczył we wspólnych posiedzeniach obu partii, na jednym z nich (28 IX) skrytykował organy bezpieczeństwa. Jako minister przyczynił się do nowelizacji przedwojennego ustawodawstwa pracy i ustaw o ubezpieczeniach społecznych w kierunku ich rozszerzenia, ale też firmował ograniczenie wolności ruchu zawodowego. Był także zwolennikiem likwidacji autonomii szkół wyższych. W składzie delegacji polskiej uczestniczył w pierwszej sesji Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w Londynie (styczeń 1946) oraz w sesji United Nations Relief and Rehabilitation Administration. W czasie swego pobytu w USA opublikował broszurę pt. Minister J. Stańczyk o Polsce (Detroit 1946, wersja angielska: Poland’s Plight). Po odwołaniu z urzędu ministra (18 VII t.r.) i prawie równoczesnym z CKW PPS (25 VIII) piastował stanowisko generalnego dyrektora ds. społecznych ONZ. W l. 1946–53 był ponownie przedstawicielem Polski w MOP. Wskutek zatargu z sekretarzem generalnym ONZ, T. H. Lie, który zarzucił mu agitację wśród Polonii USA na rzecz Polski Ludowej, musiał w końcu r. 1948 powrócić do kraju. Wziął udział w Kongresie Zjednoczeniowym PPS i PPR w grudniu t.r. i został członkiem PZPR. W lipcu 1949 mianowano go prezesem Rady Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zmarł 7 VIII 1953 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony przed drugą wojną światową Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w PRL – Orderem Polski Odrodzonej.
Juliusz Kaden-Bandrowski sportretował S-a jako posła Drążka w cyklu powieściowym „Czarne skrzydła” (1928–9). Opinie współczesnych o S-u odnoszą się głównie do okresu po r. 1939 i są nacechowane wielką niechęcią. Marian Kukiel nazwał go «kulą u nogi» rządu na wychodźstwie, Władysław Pobóg-Malinowski – «najgłupszym w zespole rządowym». Najostrzejsze epitety pochodziły z kręgów emigracyjnej PPS: «człowiek mały nie tylko wzrostem, […] nigdy nie grzeszący twardością przekonań» (Zygmunt Zaremba), «szubrawiec» (Kwapiński), «koronny bęcwał» (Jerzy Lerski). Nawet Bierut w swych zapiskach poczdamskich wyrażał się o S-u z nutą pogardy.
S. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną miał syna Bolesława i córkę Edytę. Drugie małżeństwo, zawarte w r. 1933 z Anastazją Natalią z Zelcerów 1.v. Chmielnicką, było bezdzietne.
Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku, Oprac. D. Bilinkiewicz-Blanc, W. 1991 III; – Nir R., Catalog of the Polish American Archives at Orchard Lake, Orchard Lake, Mich. 1996 I 456, 510 (mylnie jako Beniamin Stańczyk), 549; – Śląski słownik biograficzny, S. nowa, Red. M. Fazan. F. Serafin, Kat. 1999 I (Walczak J.); – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939, W. 1963; Ilustrowana przewodnik po Polsce stalinowskiej 1944–1956, Oprac. D. Baliszewski, A. K. Kunert, W. 19991; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991, W. 1991; Polska Partia Socjalistyczna. Kongresy, posiedzenia Rady Naczelnej, władze centralne i wojewódzkie, przedstawicielstwo w parlamencie i rządzie 1944–1948 (informator), w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1984 IX; – Dąbrowski R., Działalność Komitetu Zagranicznego PPS w okresie od października 1939 – września 1941 r., „Z pola walki” R. 19: 1976 nr 2; tenże, Działalność polityczna PPS-WRN w okresie okupacji (X 1939 – VII 1944), s. 66, 69, 72, 74–8, 80, 140, 150, 155, 167, 261, 268, mszp.; Dunin-Wąsowicz K., Polski ruch socjalistyczny 1939–1945, W. 1993 (fot. zbiorowa); Duraczyński E., Kontrowersje i konflikty 1939–1941, W. 1977; tenże, Rząd polski na uchodźstwie 1939–1945, W. 1993 (fot. zbiorowa); Duraczyński E., Turkowski R., O Polsce na uchodźstwie. Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939–1945, W. 1997; Dzieje górniczego ruchu zawodowego w Polsce 1918–1944, W. 1986 I–II; Dzieje Krakowa, Red. J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kr. 1997 IV; Głowacki B., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929–1935, W. 1979; Habielski R., Niezłomni, nieprzejednani. Emigracyjne „Wiadomości” i ich krąg 1940–1981, W. 1991; Hist. dyplomacji pol., V; Holzer J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917–1919, W. 1962; Hrebenda A., Klasa robotnicza Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1929–1933, Kat. 1969 s. 23, 136, 147; Kalicka F., Międzynarodowa Federacja Związków Zawodowych […] 1919–1945, W. 1978; Kowalski J., Trudne lata, W. 1966; Kowalski W. T., Polityka zagraniczna RP 1944–1947, W. 1971; tenże, Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie (1939–1945), W. 1979; Leinwand A., Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919–1920, W. 1964; Pestkowska M., Uchodźcze pasje, Paris 1991; taż, Za kulisami rządu polskiego na emigracji, W. 2000; Pilch A., Dzieje ruchu robotniczego w Krakowskiem 1918–1939, Kr. 1987 I–II; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1983 III; Reiss A., Z problemów odbudowy i rozwoju organizacyjnego PPS (1944–1946), W. 1971; Rok 1923 w Krakowie, Red. J. Buszko, Kr. 1978; Ruch zawodowy w Polsce. Zarys dziejów, W. 1980–1 II cz. 1–2; Siwik A., Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945–1956, Kr. 1998; Słojewski J. Z., Posłowie, w: Kaden-Bandrowski J., Czarne skrzydła, Kr. 1961 II 331, 338, 342; Smoliński J., Polskie władze państwowe i wojskowe na uchodźstwie, W. 1999 s. 17, 23, 26, 35, 39, 50, 111–12; Stępień S., Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów w działalności prawodawczej Krajowej Rady Narodowej, L. 1998; Syzdek B., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944–1948, W. 1974; Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983 (fot. między s. 384 a 385); Turlejska M., Rok przed klęską, W. 1962; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; Urzyńska D., Polski ruch socjalistyczny na obczyźnie w latach 1939–1945, P. 2000 s. 25–6, 34–8, 45–6, 51–3, 69, 70, 75–80, 82, 85, 87, 90, 100, 105, 107, 112, 116–17, 119–20, 123, 130, 134, 136–8, 150, 154, 162–3, 175–6, 181–2, 185, 187–90, 197, 199, 211, 216, 237, 240, 244–5; Walczak J., Polska i niemiecka socjaldemokracja na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem po przewrocie majowym 1926–1939, Kat. 1980 s. 177, 208, 210, 221–3, 234, 252, 290–2, 294, 305, 307, 310, 326, 328, 331, 338, 340, 364, 378, 395, 401–3, 405, 407, 409, 425–6, 435, 437–8, 441, 443–4, 454, 462, 467, 470–3, 477, 480–2, 501–2, 506, 510–11, 523–4; tenże, Robotnicze drogi Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego (do roku 1939), Kat. 1985 s. 88, 92, 95, 132, 147, 176, 197–8, 216–17, 231, 267, 277, 287–8, 291, 310, 319, 327, 333, 346, 348, 352, 354, 357, 365–7, 369, 416, 418, 420, 425, 427; tenże, Ruch robotniczy w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1918–1926, Kat. 1973 s. 42, 71, 73–5, 78, 81, 95, 99, 117–18, 125, 140, 142, 146, 152, 163, 180, 186, 208, 215, 251, 254, 263–4, 277–8, 286; tenże, Wielkie dni czerwonego Zagłębia, Kat. 1969; Wiech K., Polska Partia Socjalistyczna 1918–1921, W. 1978; Władze RP na Obczyźnie podczas II wojny światowej 1939–1945, Red. Z. Błażyński, Londyn 1994; Zabiełło S., O rząd i granice, W. 1965; Ziaja L., PPS a polska polityka zagraniczna 1926–1939, W. 1974; Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, W. 1965; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27, (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 202 (fot.), s. 205, 466, 471; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–30, s. 133 (fot.), s. 138, 204–5; – Arch. Paderewskiego, IV; Balińska M. A., Korespondencja Ludwika Rajchmana, „Zesz. Hist.” Z. 107: 1994 s. 197–222; Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz. Rozmowy przeprowadził A. Friszke, Paris 1995; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1965–7 II–III; XXIII Kongres PPS (1934 r.) w materiałach i relacjach agenturalnych Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę, Oprac. H. Marek, „Z pola walki” R. 1: 1958 nr 1; Grabski S., Pamiętniki, Oprac. W. Stankiewicz, W. 1989 II; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn 1968; Katelbach T., Rok złych wróżb (1943), Paryż 1959; Kwapiński J., 1939–1945 (kartki z pamiętnika), Londyn 1947; Lerski J., Emisariusz Jur, W. 1989; Lieberman H., Pamiętniki, Oprac. A. Garlicki, W. 1996; Limanowski B., Pamiętniki (1919–1928), Oprac. J. Durko, W. 1973; «My tu żyjemy jak w obozie warownym». Listy PPS-WRN. Warszawa–Londyn 1940–1945, Londyn 1992; Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945, W. 1994 I–II; Popiel K., Generał Sikorski w mojej pamięci, Londyn 1978; P.P.S. Wspomnienia z lat 1918–1939, W. 1987 I–II; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Protokoły wspólnych posiedzeń Komitetu Centralnego PPR i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS 12 lipca i 28 września 1945 r., Wyd. N. Kołomejczyk, w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1982 VII; Protokoły z posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, Red. M. Zgórniak, Oprac. W. Rojek przy współpracy A. Suchcitza, Kr. 1994–2003 I–VI; Protokół z posiedzenia Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej z 21 kwietnia 1920 r., Oprac. J. Holzer, „Z pola walki” R. 1: 1958 nr 3; Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918–1919. Materiały i dokumenty, W. 1962–5 I–II; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1960; Retinger J., Memoirs of an Eminence Grise, Ed. J. Pomian, Sussex 1972; Rozmowy polityczne w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (czerwiec 1945), Oprac. W. Góra, w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1984 IX; Schimitzek S., Na krawędzi Europy. Wspomnienia portugalskie 1939–1948, W. 1970 (fot.); Sokolnicki M., Dziennik ankarski 1939–1943, Londyn 1965; Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów, Red. S. Stanisławska, W. 1965; Sprawozdanie Komisji Centralnej Związków Zawodowych z działalności i stanu związków zawodowych w Polsce w roku 1920 i 1921, W. 1922 s. 94; toż za l. 1922–4, W. 1925 s. 7; toż za l. 1925–8, W. 1929; toż za l. 1929–32, W. 1933; toż za l. 1933–6, W. 1937; Spraw. Stenogr. Sejmu 1922–39; Sprawozdanie z działalności Centralnego Związku Górników w Polsce od dnia 15 grudnia 1925 roku do dnia 30 czerwca 1928, Kr. 1928 s. 5–6, 8 (fot.), s. 9, 15 (fot.), s. 17–18, 20 (fot. zbiorowa), s. 25–9, 39, 43–5; toż, za l. 1933–7, Kr. 1938 s. 3–4, 15–16, 23–4, 36; XVI Kongres (Zjednoczeniowy) PPS w Krakowie w 1919 r., Oprac. A. Leinwand, W. Mroczek, „Z pola walki” R. 3: 1960 nr 4; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Londyn 1957; Zjednoczenie PPS. Sprawozdanie z kongresów Polskiej Partii Socjalistycznej b. zaboru rosyjskiego i pruskiego oraz z kongresu Polskiej Partii Socjalistyczno-Demokratycznej Galicji i Śląska, Kr. 1919; Z pamiętnika Bolesława Bieruta (1947 r.), Wyd. N. Kołomejczyk, w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1981 VI; – „Dzien. Pol.” (Londyn) 1941 nr 399 (spraw. z konferencji MOP); „Express Wieczorny” 1953 nr 190 (nekrolog S-a); „Gaz. Urzęd. Zarządu Miejskiego w stoł. król. M. Kr.” R. 55: 1934 s. 5, 6, 66–9, 82–3, 93–6, 244, 275, R. 56: 1935 s. 40–1, 146, 187, 192–4, 197–8, 226, R. 57: 1936, dod. nr 2–7 zawierający protokoły z posiedzenia Rady Miejskiej, s. 38–9, 54–6, 61, 64, dod. nr 11 zawierający protokół nr 10 z posiedzenia Rady Miejskiej, s. 90–1, R. 58: 1937 s. 60, 64, 67, 173–6, R. 59: 1938 s. 43–4, 55, 66, 170, R. 60: 1939 s. 26; „Górnik” 1919 nr 9, 12, 21, 23, 33; „Monitor Pol.” 1928 nr 27, 71; „Przekrój” 1945 nr 13 (fot); „Wiad. Związkowe” 1922 nr z 15 VII; „Związkowiec” 1919 nr 1; – AAN: CA KC PZPR, sygn. 461/I–II, 9230 (relacja Aleksego Bienia o S-u z r. 1964); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 8063, 9200, 9201; IBL PAN: Kartoteka bibliogr. A. Bara (bibliogr. publikacji S-a w „Głosie Zagłębia” z l. 1924–30); Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku: sygn. AOs (I/4/B); IPiM Sikorskiego: sygn. Ref. A. 18 (Min. Pracy i Opieki Społ.); – Mater. S-a i jego żony Anastazji w posiadaniu Zofii i Jerzego Zielińskich z W.
Jan Walczak